Προσαρμογή από το βιβλίο : «Οι Εβραίοι στον Ελληνικό Χώρο: Ζητήματα Ιστορίας στη μακρά διάρκεια – Πρακτικά του Α’ Συμποσίου Ιστορίας – Θεσσαλονίκη, 23-24 Νοεμβρίου 1991», της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Εκδόσεις Γαβριηλίδης., 1995. Εισηγήσεις των : Άννα Λαμπροπούλου, Γιώργος Χανιώτης, Μερόπη Αναστασιάδου.
Η παρουσία των Εβραίων στον Ελλαδικό χώρο δεν είναι κάτι που διδασκόμαστε στα σχολεία. Πολύ περισσότερο ότι είναι συνεχής και τεκμηριώνεται για περισσότερο από δύο χιλιάδες χρόνια.
Από την αρχαιότητα ως το Βυζάντιο
Η έξοδος των Εβραίων λόγω διαφόρων γεγονότων στην Ιουδαία είχε ξεκινήσει από την αρχαιότητα. Το 2ο πΧ αι. εβραϊκές κοινότητες αναφέρονται στη Σπάρτη, στη Σικυώνα, στην Κρήτη, στη Ρόδο, στη Δήλο κ.α.
Ο Ιουδαίος Φίλων αναφέρει ότι τον 1ο μΧ αι. εβραϊκές κοινότητες υπήρχαν σε Θεσσαλία, Βοιωτία, Μακεδονία, Αιτωλία, Αττική, Άργος, Κόρινθο και σε άλλα μέρη στην Πελοπόννησο, στα νησιά, Εύβοια, Κύπρο, Κρήτη. Οι παράγοντες που ευνόησαν τους Εβραίους ως Ρωμαίους πολίτες να εγκατασταθούν στην περιοχή ήταν η ηρεμία και η ασφάλεια, αλλά και συγκεκριμένες ενέργειες των ρωμαίων αυτοκρατόρων. Με την θεσμοθέτηση τουχριστιανισμού ως επίσημη θρησκεία του κράτους τον 4ο αι. είχε ως συνέπεια τη μεταβολή της αντιμετώπισης των Εβραίων κάτω από άλλη οπτική γωνία, όπως υπαγορεύεται κάτω από τη Διδασκαλία των Πατέρων και τους Κανόνες της Εκκλησίας. Κατά αυτή την πολιτική ο Θεοδοσιανός Κώδικας επιδιώκει να επανακαθορίσει σύμφωνα με τις παλαιότερες διατάξεις των ρωμαίων αυτοκρατόρων τα δικαιώματα των Εβραίων και όχι να τα καταργήσει.
Από την περίοδο 9ο – 13ο αι. η τύχη του εβραϊκού στοιχείου διαμορφώνεται από την πολιτική των Ρωμαίων αυτοκρατόρων και τα προβλήματα που αυτοί αντιμετωπίζουν. Τα κυριότερα από αυτά τα προβλήματα που οδήγησαν σε μέτρα αντιιουδαϊκού χαρακτήρα ήταν το εικονομαχικό, που έληξε το 843, και η Παυλικιανή αίρεση, που ανάγκασε τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες να λάβουν μέτρα όπως η μαζική βάπτιση των Εβραίων, που επέβαλλε ο Βασίλειος Α’. Ο γιος του Λέων ΣΤ’ ανάγκασε τους Εβραίους να ζουν σύμφωνα με τις αρχές του χριστιανισμού. Ο Ρωμανός Λακαπηνός εξόρισε τους Εβραίους και εκείνοι κατέφυγαν στο βασίλειο των Χαζάρων, βόρεια του Εύξεινου Πόντου. Από την εποχή του Λακαπηνού και μετά δεν λαμβάνεται άλλο αντιιουδαϊκό μέτρο. Αντίθετα η νομοθεσία του 10ου καθορίζει το πλαίσιο των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων των Εβραίων, όπως η απαγόρευση κατοχής Χριστιανών ως δούλων, απαγόρευση προσηλυτισμού, απαγόρευση κατοχής πολιτικού ή στρατιωτικού αξιώματος, απαγόρευση ίδρυσης νέων συναγωγών, αλλά και προστασία των κατοικιών και των παλαιών συναγωγών κ.ά.
Εβραίος έμπορος, πηγή Ιόλη Βιγγοπούλου
Η αλλαγή των πολιτικών κατά το τέλος του 10ου αι. και τις αρχές του 11ο αι. είχε ως αποτέλεσμα τη μαζική εγκατάσταση Εβραίων στο βυζαντινό κράτος. Η πολιτική εξάλλου της Εκκλησίας προς τους Εβραίους προσδιοριζόταν κυρίως από τις αποφάσεις της εν Τρούλλω συνόδου του 691/692 μ.Χ., και συγκεκριμένα από τον ια’ κανόνα, όπου θεσπίζονται απαγορεύσεις, όπως να μην συνεορτάζουν, να μη συλλούνονται, μην έχουν κοινωνικές σχέσεις Ιουδαίοι και Χριστιανοί, να μην καταφεύγουν οι τελευταίοι σε εβραίους γιατρούς κ.λ.π, απαγορεύσεις και περιορισμοί θρησκευτικού και μόνο χαρακτήρα, των οποίων η επανάληψη, τόσο στα νομικά όσο και στα εκκλησιαστικά κείμενα υποδηλώνει τη συχνή παραβίαση τους στην καθημερινότητα.
Το 12ο αι. και περί το 1147 ο Ρογήρος Β’ εκστρατεύοντας με τους Νορμανδούς στην Ελλάδα, κατέλαβε την Κέρκυρα, την Κεφαλλονιά, τη Θήβα, την Κόρινθο καθώς και το υπόλοιπο της ακτής (της Πελοποννήσου), εώς και τη Μονεμβασιά, μεταφέροντας όλους τους Εβραίους αυτής της χώρας στη Σικελία. Η μεταφορά των Εβραίων έγινε όπως φαίνεται με κριτήριο τη γνώση τους στην υφαντουργία, γιατί όταν λίγο αργότερα αποφασίστηκε η επαναφορά των αιχμαλώτων αυτών, από το μέτρο εξαιρέθηκαν κατά τον Νικήτα Χωνιάτη όσοι προέρχονταν από την Κόρινθο και από τη Θήβα και γνώριζαν την τέχνη της υφαντουργίας.
Αποδιοπομπαίος τράγος και δικαιοσύνη
Ένα αντιιουδαϊκό περιστατικό περιγράφεται στο Βίο του Οσίου Νίκωνος, αγιολογικό κείμενο του 10ου αι. (συντάχθηκε τον 11ο αι.). Στη μεσοβυζαντινή Σπάρτη μαρτυρείται πολυάριθμη εβραϊκή κοινότητα. Ο Όσιος απουσίαζε από τη Σπάρτη και πληροφορήθηκε ότι εμφανίστηκε λοιμός και μάστιζε την πόλη. Σε ερώτηση για το πώς θα απαλλαχθούν από το λοιμό ο Όσιος έδωσε σαν μοναδική λύση την απομάκρυνση των Εβραίων εκτός των ορίων της. Η απομάκρυνση πραγματοποιείται και ο λοιμός παίρνει τέλος. Μάλιστα καταγράφονται και σημαντικές λεπτομέρειες : τα δύο μέρη συμφωνούν εγγράφως ότι θα τηρήσουν τη συμφωνία, και τα μακελεία των Εβραίων που βρίσκονται κοντά στο ναό του Αγίου Επιφανίου θα καταστραφούν, ενώ η ημέρα εμπορίας του κρέατος θα μετατεθεί από την Κυριακή στο Σάββατο.
Ο Βίος του Οσίου συνεχίζει με τον Όσιο μετά το λοιμό να ξεκινά μαζί με τους κατοίκους την οικοδόμηση του ναού του Σωτήρος. Αλλά ο ευκατάστατος Λάκωνας Ιωάννης Άρατος αντιδρά στο έργο και προσπαθεί να το παρεμποδίσει. Αυτός υποστήριξε ότι η απομάκρυνση των Ιουδαίων έγινε με άδικο τρόπο και χωρίς εύλογη αιτία. Αλλά δεν αρκέστηκε μόνο σε αυτό, αλλά παραβίασε τη διαταγή και άφησε Εβραίο στιλβωτή υφασμάτων να εισέλθει στην πόλη. Η ενέργεια αυτή είχε ως αποτέλεσμα την εκ νέου απομάκρυνση του Ιουδαίου και το θάνατο του Άρατου.
Το απόσπασμα αυτό του Βίου του Νίκωνος ερμηνεύτηκε ως ενδεικτικό τάσεων αντιιουδαισμού, πράγμα που δεν ανταποκρίνεται στις ιστορικές συνθήκες. Στην πραγματικότητα ο Όσιος είχε αναλάβει με αυτοκρατορική πρωτοβουλία το έργο του εκχριστιανισμού των Σλάβων, που σύμφωνα με τη μαρτυρία του Πορφυρογέννητου υπήρχαν στην περιοχή, και αντιμετωπίζει το δυναμισμό του εβραϊκού στοιχείου προς το οποίο εκφράζει τη δυσφορία του και τελικά απομακρύνει από την πόλη. Παρ’ όλα αυτά ο θρησκευτικός φανατισμός του Νίκωνα δεν φαίνεται να εκφράζει μεγάλο τμήμα του πληθυσμού της πόλης, με το οποίο το εβραϊκό στοιχείο συμβίωνε αρμονικά ως τότε. Η εκδήλωση του λοιμού και ο εμπορικός ανταγωνισμός που ασφαλώς θα υπήρχε, δημιούργησαν την αφορμή και τις προϋποθέσεις για την επίτευξη της επιδίωξης του Νίκωνα.
Λίγα χρόνια αργότερα οι απόγονοι των Εβραίων της Σπάρτης εγκαταστάθηκαν στο Μυστρά, όπου οργάνωσαν μια από τις πιο σημαντικές εβραϊκές κοινότητες της Πελοποννήσου. Ενδεικτική για την αντιμετώπιση του εβραϊκού στοιχείου είναι η επιστολή του Ευσταθίου, Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, πόλη στην οποία ζούσε η πολυπληθέστερη, μετά τη Θήβα, εβραϊκή κοινότητα. Σε επιστολή του στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης ζητά να αποδοθεί δικαιοσύνη στους Εβραίους της πόλης, που είχαν εγκατασταθεί αρκετά χρόνια πριν, σε εγκατελειμμένα από τους Χριστιανούς της πόλης σπίτια. Μολονότι δεν γνωρίζουμε την έκβαση αυτής της παρέμβασης, αυτή η επιστολή του Ευστάθιου αποτελεί σαφώς προσπάθεια επιβολής ισονομίας και δικαιοσύνης μεταξύ των ετερόθρησκων κατοίκων.
Κέρκυρα και ¨Οβριακή»
Κανείς δεν ξέρει πόσο παλιά είναι η ιστορία των Εβραίων στην Κέρκυρα λόγω της παρανοήσεως της λέξης «Ιωνία» και «Ιόνια». Οι Εβραίοι της Μικράς Ασίας και των Ιονίων νησιών στα ξένα κείμενα συγχέονταν («IONIA» και στις δύο περιπτώσεις). Το 12ο αι φτάνει στην Κέρκυρα ο ραβίνος Βενιαμίν της Τουδέλας. Αυτός αναφέρει την ύπαρξη ενός και μόνο Εβραίου, ονόματι Ζοζέ. Το 1267, υπό τη βασιλεία των Ανζού, ηγεμόνων της Νεάπολης, η κοινότητα μετρούσε καμιά εκατοστή άτομα. Το 1537 η κοινότητα που είχε αυξηθεί από Ιταλούς πρόσφυγες, με την πολιορκία του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, μειώθηκε κατά χίλια άτομα (λόγω έλλειψης χώρου στο Φρούριο, διώχθηκαν απ’ αυτό, μαζί με τους πρόσφυγες από την εξοχή).
Φώτο της Συναγωγής της Οβριακής από http://tofioro.blogspot.gr/2010/09/blog-post.html
Στη διάρκεια της κατοχής των Ανζού οι Εβραίοι έλαβαν κάποια προνόμια, τα οποία αυξήθηκαν στη συνέχεια με την ενετική κυριαρχία στα Ιόνια Νησιά. Υπό τους Ενετούς οι Εβραίοι βρέθηκαν μπλεγμένοι σε ένα πολιτικό παιχνίδι με προσφορά και στέρηση προνομίων. Οι Ενετοί, από τη μια πλευρά βοηθούσαν τους εβραίους υπηκόους, από την άλλη όμως δεν ήθελαν να έρχονται σε ρήξη με το χριστιανικό πληθυσμό και την εκκλησία. ‘Οταν οικονομικές κρίσεις έπλητταν την Βενετία – λόγω των συχνών πολέμων για την κατάκτηση και τη συντήρηση των αποικιών – η κυβέρνηση, ως δικαιολογία των δυσκολιών, καταδίκαζε με στέρηση των δικαιωμάτων τους Εβραίους για να κατευνάσει τα πνεύματα. Βέβαια παρά τις δύσκολες στιγμές, ποτέ δεν έγιναν διωγμοί και τιμωρίες βάναυσες όπως στην υπόλοιπη Ευρώπη. Μόλις η οργή των χριστιανών καταλάγιαζε, τα προνόμια επιστρέφονταν. Κάποιες φορές μάλιστα έπαιρναν και ένα πρόσθετο ως αποζημίωση. Εξάλλου, σε ό,τι αφορά τις ενετικές επαρχίες τα κατασταλτικά μέτρα αργούσαν να τεθούν σε εφαρμογή ή δεν εφαρμόζονταν καθόλου. Γι’ αυτό 46 χρόνια μετά τους ομόθρησκους τους στην Βενετία, οι κερκυραίοι Εβραίοι θα περιοριστούν σε «Γκέτο». Λόγω των συχνών πολέμων, η ενετική επικράτεια είχε ανάγκη την οικονομική βοήθεια της εβραϊκής κοινότητας.
Πρώτοι οι Ενετοί θα ξεχωρίσουν τους Εβραίους υπηκόους από τους άλλους. Επέβαλαν νόμους και διακριτικά σημεία στην ενδυμασία τους ανά περιόδους, όπως ο «Κίτρινος Δίσκος»(1397), ο «Κίτρινος Σκούφος» και η μαντίλα στις γυναίκες (1622). Περιοδικώς, επίσης, απαγορεύτηκαν τα κέρδη από τα ενοίκια, οι ιδιοκτησίες, οι τοκισμοί, η διαμονή ή η είσοδος εντός της πόλεως της Βενετίας. Στο 1562, πρώτοι οι Εβραίοι, οι διαμένοντες εντός της Βενετίας θα περιοριστούν σε συγκεκριμένη συνοικία γι’ αυτούς (στο Ghetto).
Το 1540 οι Εβραίοι διωκόμενοι από την Απουλία, καταφθάνουν πρόσφυγες στην Κέρκυρα ανά κύματα και δημιουργούν την «Πουλιέζικη» κοινότητα (στην οποία θα ενσωματώσουν αργότερα οι Ενετοί τις προσφυγικές οικογένειες των Σεφαρδιτών και των Πορτογάλων). Έχουμε, λοιπόν, δύο κοινότητες : των «Γραικών», (προερχόμενοι από τον ελλαδικό χώρο, οι ονομαζόμενοι «Ρωμανιότες») και των «Πουλιέζων». Στην αρχή οι Πουλιέζοι πρότειναν κοινή κοινότητα, αλλά οι Γραικοί δεν δέχθηκαν για να μην χάσουν τα προνόμια τους. Οι δύο κοινότητες βρίσκονταν σε μόνιμη διαμάχη. Αυτή η κατάσταση θα διατηρηθεί ως το 1939.
Οι Εβραίοι της Κέρκυρας παρεβρίσκοντο στις ανάγκες του τόπου τους τόσο με την παρουσία τους όσο και οικονομικά. Αλλά αυτό δεν καθησύχαζε τους χριστιανούς συντοπίτες τους, πράγμα που προκάλεσε αρκετά αντισημιτικά κρούσματα. Ο τραγικός έρωτας της Ραχήλ Βιβάντε και του Σπυρίδωνα Βούλγαρη, θα μυθοποιηθεί από το λαό στο ¨Τραγούδι του Βιβάντε».
Το 1558, κατά τον Βάιλο Φοσκαρίνι, 100 Εβραίοι κατοικούσαν στην Κέρκυρα, και το 1663 σημειώνονται 500 πλούσια σπίτια. Για να φτάσουμε στα 1171 άτομα το 1760. Στα τέλη του 19ου αιώνα, υπολογίζεται η κοινότητα γύρω στις 7.000 ψυχές εντός και εκτός της Οβριακής.
Οβριακή .
Στην ασταθή στάση των Ενετών απέναντι στους Εβραίους θα θέσουν τέλος οι Δημοκρατικοί Γάλλοι το 1797 (έως το 1799). Τον Μάρτιο του 1800 οι Ρώσοι-Τούρκοι κηρήσσουν την Επτάνησο «Δημοκρατία» έως το 1807, που με τη συνθήκη του Τιλσίτ οι Γάλλοι επανέρχονται και την κηρύσσουν «Γη της Αυτοκρατορίας» έως το 1814. Οι ίδιοι οι καταργούν και το κερκυραϊκό «Γκέτο», την Οβριακή. Το 1814 οι Άγγλοι καταλαμβάνουν την Επτάνησο. Σ’ αυτή την περίοδο, όσον αφορά τα Ιόνια Νησιά, οι ντόπιοι Εβραίοι χάνουν πολλά από τα πολιτικά και νομικά προνόμια, παρ’ όλη την οικονομική και πολιτιστική τους άνθηση.
Στο μεταξύ η Ελλάδα κερδίζει την ανεξαρτησία της. Η Ελλάδα μετά τη Γαλλία και πριν την Ελβετία και Αγγλία αναγνώρισε τα δικαιώματα των πολιτών της ανεξαρτήτως θρησκεύματος και αυτό δίνει μια ελπίδα. Το 1864 τα Ιόνια Νησιά γίνονται ένα από τα 16 διαμερίσματα του ελληνικού βασιλείου. Με την Ένωση η εβραϊκή κοινότητα ξαναβρήκε την ισοτιμία της με τη χριστιανική. Όλα έδειχναν πως ο δρόμος είχε ανοίξει για καλύτερες μέρες. Δείγμα αυτών των ελπίδων ο Ηλίας Μόρδος, που ψηφίστηκε παμψηφεί αντικαταστάτης δήμαρχος στη θέση του πρώτου δημάρχου μετά την Ένωση, όταν αυτός παραιτήθηκε.
Συκοφαντία δια του αίματος
Το 1891 θα λάβουν χώρα τα «Εβραϊκά», που οι Εβραίοι θα τα ονομάσουν : «Gheveza del Novanda Un» («Συκοφαντία δια του Αίματος του ’91»). Συκοφαντία που δεν σπάνιζε την εποχή εκείνη, τόσο από το μεσογειακό χώρο, όσο και από τον ευρωπαϊκό. Επρόκειτο για το θάνατο της μικρής Ρουμπίνας Σαρδά, κόρης του Βίτας-Χάιμ Σαρδά, που οι φήμες μεταμφίεσαν σε τελετουργική θυσία ενός χριστιανόπαιδού. Τα πράγματα, που είχαν αιτίες πολιτικές, εξελίχθηκαν γρήγορα και πήραν διεθνείς διαστάσεις. Το κράτος κινήθηκε αργά, αλλά νωρίτερα έφθασαν οι Άγγλοι από τη Μάλτα. Η χριστιανική κοινότητα κατακρίθηκε από άλλες, τόσο στην Επτάνησο, όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Τελικά, θύματα δεν υπήρξαν, αλλά υπήρξαν λεηλασίες, τραυματισμοί και τρομοκρατία. Η ρήξη αυτή μεταξύ των δύο κοινοτήτων ήταν η πιο βίαιη, η μεγαλύτερη και η τελευταία.
Μετά την Γκεζέρα, η ζωή άλλαξε στην Οβριακή. Οι κάτοικοί της ένιωσαν ανασφαλείς εμπρός στον αντισημιτισμό που ξεσήκωσαν οι πολιτικοί της Κέρκυρας. Από τότε άρχισε η «Έξοδος» των Εβραίων προς άλλες εύπορες πόλεις., όπου είχαν συγγενείς: Αλεξάνδρεια, Μάντσεστερ, Μασσαλία, Ρώμη, Τεργέστη. Από τους 5.000-7.000 κατοίκους εβραϊκού θρησκεύματος δεν απέμειναν παρά 3.000 στις αρχές του 20ου αι. και ως τις παραμονές του πολέμου του ’40 2.000. Στο νησί παρέμειναν κυρίως οι φτωχοί, οι αναλφάβητοι, οι εργάτες. Το σχολείο έκλεισε και οι μαθητές μεταφέρθηκαν σε χριστιανικά σχολεία. Οι εύπορες οικογένειες κατοικούσαν εκτός της Οβριακής. Μα παράλληλα με τα «Εβραϊκά» η Κέρκυρα εκείνη την εποχή χάνει την εμπορική της δύναμη, καθώς νέα λιμάνια της Μεσογείου και η βιομηχανική εποχή, τα νέα κράτη, οι πόλεμοι, δημιουργούν έναν νέο σκηνικό που βάζει το νησί στο περιθώριο των οικονομικών ανταλλαγών.
Θεσσαλονίκη – Εβραϊκά επαγγέλματα
Οι βιβλιογραφικές πηγές αναπαράγουν την εικόνα-στερεότυπο του Εβραίου εμπόρου. Ο Joseph Nehama για παράδειγμα, μας λέει πως κατά τα μέσα του 19ου αι. οι Ισραηλίτες δουλεύουν ως μεσίτες, αργυραμοιβοί, τραπεζίτες, αγοραστές και πωλητές μαλλιών. Με άλλα λόγια, πωλούν αλλά δεν παράγουν. Όσον αφορά στην παραδοσιακή τους ειδίκευση στον τομέα της ύφανσης (σεντονιών ή χαλιών) επικρατεί πραγματικός μαρασμός. Βέβαια στη Σαλονίκη παράγονται ακόμα χαλιά με τα περίφημα μαλλιά της Βέροιας, αλλά οι Ευρωπαίοι έμποροι στρέφονται όλο και περισσότερο προς την πολύ καλύτερης ποιότητας σμυρνέικη παραγωγή.
Αν αντίθετα εξετάσουμε τα οθωμανικά αρχεία, θα βρούμε μια εικόνα μεγαλύτερης ποικιλίας. Μελετήθηκαν μια σειρά από κατάστιχα, τα οποία έχουν ταξινομηθεί ως βακουφικά, και έχουν συνταχθεί κατά το έτος Εγείρας 1254 (1838-1839). Κατά λέξη wapf- ελληνική απόδοση : βακούφι- σημαίνει σταματώ, συγκρατώ, εμποδίζω, ακινητοποιώ κλπ. Στα πλαίσια του μουσουλμανικού δικαίου, το βακούφι συνιστά μια δικαιοπραξία μέσω της οποίας ένα (φυσικό) πρόσωπο – που επιθυμεί να είναι θεάρεστο – παραιτείται από ένα ή περισσότερα αγαθά του, τα θέτει εκτός εμπορικής συναλλαγής, τάσσοντάς τα ισοβίως σε έναν ιερό, φιλανθρωπικό ή κοινωνικό σκοπό. Επιγραμματικά, διακρίνουμε τρεις κατηγορίες βακουφικών : τα δημόσια, τα οικογενειακά και τα εν μέρη οικογενειακά. Ένα μεγάλο μέρος των εσόδων των βακουφίων προερχόταν από εκμισθώσεις ακινήτων (30% στην Τουρκία του 18ου αι.) – καταστημάτων, αποθηκών, λουτρών, χανίων κλπ. Από τα κατάστιχα λοιπόν με τις εκμισθώσεις, μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για το είδος των εμπορικών συναλλαγών, αν και μόνο αποσπασματικά, για περιπτώσεις επαγγελματιών που εκμισθώνουν χώρο, και όχι για αυτούς που έχουν ιδιόκτητο.
Στο κατάστιχο 29[213] , χαρακτηρισμένο ως βακουφικό, καταγράφονται 82 επαγγέλματα και 1649 μαγαζιά (ή εργαστήρια). Από αυτά 682 είναι μουσουλμανικά (41,3%) 628 χριστιανικά (38%) και 339 εβραϊκά (20,5%). Χονδρικά, διακρίνουμε δύο τύπους δραστηριοτήτων: αυτές που συνδέοντα με το εμπόριο και όσες στρέφονται προς την βιοτεχνική παραγωγή.
Στον πρώτο τομέα, οι Εβραίοι δεν είναι λίγοι : έμποροι αλεύρων, σταφυλιών ή πουλερικών, πωλητές καπνών ή έτοιμων ρούχων. Στο επάγγελμα του βιβλιοπώλη είναι οι μόνοι που αντιπροσωπεύονται. Στον τομέα της διατροφής, δουλεύουν ως παντοπώλες, κρεοπώλες, ιχθυοπώλες. Αυτές οι τρεις συντεχνίες ειδικότερα φαίνονται να συνιστούν κλειστά επαγγέλματα : κάτι που δεν προξενεί ιδιαίτερη εντύπωση. Η διαφοροποίηση των συνηθειών διατροφής, συνδεδεμένων με τη θρησκεία, συνεπάγεται τη διαμόρφωση επαγγελματικών γκέτο, στα οποία δεν έχουν πρόσβαση έμποροι άλλων θρησκευμάτων.
Σύμφωνα με το ίδιο κατάστιχο οι Εβραίοι είχαν το μονοπώλιο ορισμένων επαγγελμάτων : μικροσαράφηδες, πωλητές λεμονάδας, σπίρτων, παλιατζήδες, γυρολόγοι.
Ανάμεσα στους Εβραίους που ασκούν εμπορική δραστηριότητα, βρίσκουμε ακόμα μερικούς που κρατούν καφενεία ή καπηλειά. Με δυο λόγια, φαίνεται καθαρά, πως πέρα από μια χούφτα μεγαλεμπόρων αλεύρων ή σταφυλιών, οι Εβραίοι επιδίδονται κυρίως στο μικρεμπόριο – μετά βίας ικανό να θρέψει μια οικογένεια.
Όσον αφορά στις βιοτεχνικές ασχολίες, τούτες είναι πολύ πιο πολυδιάστατες από τις αμιγώς εμπορικές. Οι Εβραίοι δουλεύουν ως ράφτες, παράγουν ένα μεγάλο μέρος της περίφημης σαλονικιώτικης τσόχας, κρατούν σχεδόν το μονοπώλιο της μεταξουργίας, κατασκευάζουν πετσέτες. Βρίσκουμε επίσης ανάμεσα τους και μερικούς ρολογάδες, χρυσοχόους, ζαχαροπλάστες, σαπωνοποιούς, αρωματοποιούς. Εκτός από την τοπική κεραμουργεία, που οφείλει πολλά στο εβραϊκό εργατικό δυναμικό, η υαλουργία είναι επίσης κατεξοχήν εβραϊκή δραστηριότητα. Τέλος οι Εβραίοι κατέχουν σημαντική θέση στον κόσμο των μικροεπαγγελματιών : κατασκευάζουν καρφιά, πρόκες, αναλαμβάνουν επιδιορθώσεις παλιών ρούχων, κλπ.
Εύκολα συνάγεται ότι οι Εβραίοι ασχολούνται λίγο πολύ με όλα. Είναι ελάχιστα τα επαγγέλματα στα οποία δεν καταγράφεται κανένα εβραϊκό όνομα (π.χ. βυρσοδέψες ή ξενοδόχοι).
Τί ξέρουμε για την εθνική κατανομή μέσα στον σαλονικιώτικο αστικό ιστό; Οι Εβραίοι είναι συγκεντρωμένοι κοντά στη θάλασσα και στις εμπορικές συνοικίες, οι Έλληνες σε μια ενδιάμεση ζώνη, ενώ οι Τούρκοι κατέχουν τα ψηλότερα μέρη. Αλλά μπορούμε να δεχτούμε πως εβραίοι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι έζησαν τόσους αιώνες στον ίδιο χώρο χωρίς επαφές και ανταλλαγές;
Οι οθωμανικές πηγές μας βοηθούν να σχετικοποιήσουμε αυτή την εικόνα. Σύμφωνα με το 29[213], οι Εβραίοι βρίσκονται πράγματι συγκεντρωμένοι στα νευραλγικά σημεία της εμπορικής Σαλονίκης. Υπάρχει, ωστόσο, ανάμεσα τους ένας ικανός αριθμός τεχνιτών που δουλεύουν σε συνοικίες μακριά από την αγορά και με ισχνή εβραϊκή συνοικία.
Εργασία των γυναικών
Εβραία κόρη της Ανδριανούπολης, Πηγή Ιόλη Βιγγοπούλου
Μια σημαντική ανακάλυψη είναι η θέση των γυναικών. Σύμφωνα με τα βακούφια βιβλία, οι εβραίοι βιοτέχνες στη Σαλονίκη , αν και φιλοξενούμενοι των μουσουλμάνων, είναι αρκετοί : 17 ραφτάδικα, 58 μπακάλικα, καμιά δεκαριά ζαχαροπλαστεία, 7 καπηλειά. Σε αυτό το σύνολο, σημαντική θέση κατέχει η γυναικεία εργασία.
Τα 12 από τα 17 ραφτάδικα τα δουλεύουν γυναίκες. Στον τομέα της διατροφής, οι Εβραίες αντιπροσωπεύουν πάνω από το 63% των εγγεγραμμένων (Εβραίων) τεχνιτών, ενώ τον 100% των καπηλειών (meyhane) βρίσκεται σε γυναικεία χέρια. Εμφανίζονται συχνά συνεταιριζόμενες με άλλα πρόσωπα : οι περιτπωσεις των εργαστηρίων όπου βρίσκουμε δύο αδερφές, έναν άντρα και την αδερφή του ή έναν άντρα και τη σύζυγό του είναι πολυάριθμες. Εξάλλου, δεν είναι σπάνιο να συναντήσουμε στο ίδιο κατάστημα δύο ή περισσότερα γυναικεία ονόματα χωρίς ένδειξη συγγένειας.
Εβραία Γυναίκα της Ανδριανούπολης, Πηγή : Ιόλη Βιγγοπούλου
Γνωρίζουμε πως η γυναικεία εργασία συνιστά ένα φαινόμενο αρκετά διαδεδομένο στις παραδοσιακές κοινωνίες της Εγγύς Ανατολής. Η ταπητουργία για παράδειγμα, και η ραπτική απασχολεί ακόμα και σήμερα γυναίκες. Το καινούριο στοιχείο είναι που προτείνουν τα βακουφικά κατάστιχα είναι πώς οι γυναίκες εξασκούσαν και επαγγέλματα που συνήθως θεωρούνται και είναι αντρικά.
Το ερώτημα που κυρίως τίθεται είναι αν αυτές οι γυναίκες ασκούν πράγματι το επάγγελμα τους. Άραγε οι Εβραίες εγκαθίστανται όντως πίσω από τον πάγκο του καπηλειού και σερβίρουν οι ίδιες μεζέδες και κρασί στους πελάτες τους – κατά κανόνα άντρες – ή μήπως πρόκειται για απλή τυπική κτήση του δικαιώματος του gedik;
Gedik, κατά λέξη σημαίνει τρύπα, κενό, αλλά και – κατ’ επέκταση – εξαίρεση, προνόμιο. Ως νομικός όρος, το gedik δηλώνει το δικαίωμα κατοχής ενός εργαστηρίου-μαγαζιού ή την άδεια εξάσκησης μιας εμπορικής ή βιομηχανικής δραστηριότητας. Σύμφωνα με τους Gibb και Bowen, το gedik ήταν, τουλάχιστον το 18ο αι. μια μορφή κυριότητας μεταβιβάσιμης μετά το θάνατο του τεχνίτη στους κληρονόμους του, με την προϋπόθεση ότι οι τελευταίοι διέθεταν τα απαραίτητα επαγγελματικά προσόντα, δηλαδή με τον όρο ότι είχαν τον βαθμό του μάστορα (usta). Σε αντίθετη περίπτωση, το δικαίωμα περνούσε σε άλλο ικανό μέλος της συντεχνίας.
Στη Σαλονίκη του πρώτου μισού του 19ου αιώνα τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Στα κατάστιχα βρίσκουμε βέβαια μεταβιβάσεις του δικαιώματος σε άτομα που δεν φαίνεται να έχουν κανένα δεσμό συγγένειας με τον θανόντα βιοτέχνη και που συχνά άνηκαν σε άλλη εθνότητα (πχ είναι αρκετά συνηθισμένες οι μεταβιβάσεις gedik από χριστιανό σε μουσουλμάνο). Ωστόσο, οι περισσότερες περιπτώσεις είναι των πατεράδων που αφήνουν κληρονομιά το γεδίκι τους στους γιους ή στις κόρες τους. Η συχνότητα του φαινομένου αυτού είναι ακόμη μεγαλύτερη όσον αφορά στον τομέα των αμιγώς εμπορικών δραστηριοτήτων, όπου μια τεχνική κατάρτιση δεν είναι πάντα αναγκαία.
Όπως όμως και αν είναι τα πράγματα, ακόμα κι αν η γυναικεία εργασία δεν είχε, μέσα στην κοινωνική πραγματικότητα της δεκαετίας του 1840, τις διαστάσεις που το υλικό μας αφήνει να εννοήσουμε, αξίζει να σημειωθεί ότι όλες αυτές οι γυναίκες είχαν το δικαίωμα να δουλέψουν. Ακόμη κι αν είναι ο πατέρας, ο σύσυγος ή ο γιος που σερβίρουν τα ορεκτικά στους πελάτες σε ένα καπηλειό που κρατά μια γυναίκα, η οθωμανική διοίκηση δεν αναγνωρίζει παρά αυτή σαν δικαιούχο.
Η απογραφή των γυναικών μεταξύ των μελών μιας συντεχνίας μας οδηγεί στην επανεξέταση της εικόνας (βεβαρυμένης με κάθε είδους στερεότυπα) του ασθενούς φύλου, των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων των γυναικών στις λεγόμενες παραδοσιακές κοινωνίες της Εγγύς Ανατολής
Διαβάστε και σε pdf : Άννα Λαμπροπούλου Η εβραϊκή παρουσία στον ελλαδικό χώρο (9ος-14ος αιώνας)
La Scapigliata Μικρούλης Σύνδεσμος : http://wp.me/p1lzKi-x0
Ατημέλητος πίνακας του Ντα Βίντσι από το 1508
La Scapigliata 
Σχολιάστε