Πριν χρόνια είχε πέσει στα χέρια μου το βιβλιο του Μιχάλη Δερτούζου, Τί μέλλει γενέσθαι. Ο Μιχάλης Δερτούζος Έλληνας ομογενής στην Αμερική, καθηγητής πληροφορικής, με καριέρα στο MIT, και από τους πρωτεργάτες της δημιουργίας, αυτού που καλούμε σήμερα Παγκόσμιο Ιστό.
Στο βιβλίο του προσπαθούσε – με γενναίες δόσεις αισιοδοξίας, είναι αλήθεια – να μας εισάγει στο θαυμαστό, νέο κόσμο τον οποίο θα φέρει η Πληροφοριακή Επανάσταση, σε αναλογία με την Βιομηχανική και την Αγροτική επανάσταση, οι οποίες έχουν προηγηθεί ιστορικά στην ανθρώπινη πορεία. Καινοτομίες στην ιατρική, στην επιστήμη, στην τέχνη, στην αγορά, στο σπίτι θα αυξήσουν κατά πολύ την παραγωγικότητα μας και την ευημερία μας, κατά τον καθηγητή, χάρη στην ανάπτυξη προγραμμαστικών και τεχνολογικών εφαρμογών.
Η αλήθεια είναι από το 1997 έχει κυλίσει πολύ νερό στο αυλάκι, και από τότε έχει διαφανεί, ότι υπάρχουν πολλές δυνάμεις, οι οποίες εμποδίζουν την κοινωνική ευημερία, οι οποίες δεν έχουν σχέση τόσο με τον βαθμό της τεχνολογικής ανάπτυξης, όσο ότι αυτήν την ανάπτυξη την καρπώνονται πολύ λίγοι.
Το εν λόγω βιβλίο το αναφέρω, για έναν ακόμη λόγο. Σε ένα απόσπασμα του ο καθηγητής αναφέρει έναν διάλογο με μερικούς φοιτητές του. Ο διάλογος αφορά στο γνωστό διαχωρισμό πίστης και λογικής.
Ο Δερτούζος προσπαθώντας να υπερασπίσει εν μέρει τις δικές του θρησκευτικές πεποιθήσεις, κάνει μια πάρα πολύ σωστή διαπίστωση. Ότι η πίστη και η λογική είναι οι δύο μεγάλοι πυλώνες, πάνω στους οποίους στηρίζεται η ανθρώπινη σκέψη.
Για να μην τρομάξω τον ταγμένο ορθολογιστή, θα πω εδώ ότι σαν πίστη ορίζουμε οποιαδήποτε πρόταση λαμβάνουμε ως σωστή χωρίς απόδειξη. Κάτι που «πιστεύουμε» δεν είναι το ίδιο με κάτι που «ξέρουμε». Επομένως το πεδίο εφαρμογής δεν περιλαμβάνει μόνο τη θρησκεία, αλλά και τις περισσότερες πολιτικοκοινωνικές ιδεολογίες, ή ακόμα πιο ανησυχητικά τις ανθρωπολογικές και κοινωνικές επιστήμες, κατά ένα συντριπτικά μεγάλο κομμάτι τουλάχιστον.
Επομένως είναι αδύνατον αλλά και αθέμιτο, να εξαλειφθεί η πίστη από τη ζωή μας. Δεδομένου ότι η κυρίαρχη πίστη-ιδεολογία, μπορεί να ανακυρήξει ευατόν, ως αυταπόδεικτη «λογική» αλήθεια, και να εκτοπίσει τις άλλες απόψεις από το προσκήνιο.
Μια στιγμή….κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει ήδη;
Ας πάρουμε για την επιστήμη των οικονομικών. Παραδοσιακά προσπαθεί να μασκαρεύεται ως θετική επιστήμη, δηλαδή επιστήμη θεμελιωμένη πάνω σε λογικά επιχειρήματα, μαθηματικής μορφής. Αλλά οι αριθμοί είναι απλά η γλώσσα με την οποία η οικονομολογία προσπαθεί να περιγράψει μια πραγματικότητα, την οποία εν πολλοίς επηρεάζει η ίδια λόγω της περιγραφής της αφενός, αφετέρου οι αξιωματικές προτάσεις που παίρνει, και λαμβάνονται σαν αναπόδεικτες αναπόδραστες αλήθειες, αποκρύβεται συχνά, ότι λαμβάνονται ως τέτοιες όταν παρουσιάζονται στο ευρύ κοινό.
Ενώ ούτε στην καθαρότερη θετική επιστήμη δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τη ανάγκη λήψης κάποιας πρόταση ως αξιωματικής, εν τούτοις στην οικονομική επιστήμη, η απόφαση για τη λήψη τέτοιου αξιώματος δεν μπορεί να διεκδικήσει δάφνες αντικειμενικότητας, καθώς επηρεάζεται έντονα από τις κοινωνικοπολιτικές και πολιτισμικές αναφορές του επιστήμονα.
Αν και διατεινόμαστε ότι είμαστε πλήρως ορθολογικά όντα, οι περισσότερες προτάσεις που εκφράζουμε κάθε μέρα είναι κατ’ ουσίαν αναπόδεικτες. Ο Σπινόζα στην Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, αναφέρει ότι υπάρχουν τρεις πηγές για να αντλήσουμε γνώση: έχοντας ακούσει από κάποιον άλλον, γνωρίζοντας κάποια γενικά χαρακτηριστικά αλλά όχι την ουσία, και η γνώση της ουσίας του πράγματος. Μόνο η τρίτη είναι η πραγματική γνώση των πραγμάτων. Επειδή οι φιλόσοφοι της εποχής του Σπινόζα προσπαθούσαν με έντονο τρόπο, να βρουν ένα τρόπο να «μαθηματικοποιήσουν» τη φιλοσοφία, δηλαδή να χτίσουν ένα σύστημα προτάσεων, βασισμένο σε κάποια αξιώματα, όπως η Ευκλείδια Γεωμετρία, ένα παράδειγμα για αποκρυπτογραφεί το νόημα αυτής της πρότασης είναι: άλλο να έχω ακούσει για το πυθαγόρειο θεώρημα, άλλο να το χρησιμοποιώ στην καθημερινή μου ζωή, και άλλο να το έχω αποδείξει. Στην πραγματικότητα μόνο με τον τρίτο τρόπο έχω εντρυφήσει πραγματικά στην ουσία του πράγματος. Στην πραγματικότητα, όμως αυτή η μορφή γνώσης δεν μπορεί να εφαρμοστεί πέραν των μαθηματικών, και κάποιων εφαρμογών των υπόλοιπων θετικών επιστημών.
Επομένως αδιέξοδο; Είναι ο δρόμος προς την αλήθεια, τόσο απρόσιτος;
Υπάρχει και η γνωστή ιστορία του ελέφαντα σε ένα σκοτεινό δωμάτιο. Οι τρεις βραχμάνοι πλησιάζουν το περιέργο αντικείμενο από τρεις διαφορετικές μεριές. Ο πρώτος πιάνει την προβοσκίδα του ελέφαντα, και φωνάζει : φίδι είναι. Ο δεύτερος το αυτί του και λέει: είναι πανί. Ο τρίτος το πόδι του και λέει: μα προφανώς είναι κολώνα.
Μόνο ο συνδυασμός και η εξέταση των απόψεων, μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια. Δηλαδή η χαμένη τέχνη του διαλόγου. Ξεκινώντας από την πρόταση, προτείνοντας επιχειρήματα και αντεπιχειρήματα, λογικής μορφής, μπορούμε να φτάσουμε στο σωστότερο συμπέρασμα. Μέχρι να παρουσιαστούν καινούρια δεδομένα. Γιατί στη ρευστή ανθρώπινη πραγματικότητα, δεν προσφέρονται οι ρεσέτες, ούτε τα ευαγγέλια. Σε αυτή τη διαδικασία βοηθάει να σκεφτόμαστε, ότι ο άλλος δεν είναι απαραίτητα χαζός: απλά είναι από την άλλη μεριά του ελέφαντα.
Μικρούλης σύνδεσμος: http://wp.me/p1lzKi-2E
Ατημέλητος πίνακας του Ντα Βίντσι από το 1508
La Scapigliata 
Ο Δερτούζος έχοντας στον νου του την κλασικη αθηναική κοινωνία, όπου άνθισαν οι τέχνες, τα γράμματα, ο πολιτισμός, αλλά σε βάρος της εργασίας άλλων, των δούλων, θεωρούσε πως η τεχνολογική πρόοδος μπορεί να παίξει στις κοινωνίες του μέλλοντος τον ρόλο του δούλου, απελευθερώνοντας τον άνθρωπο και την δημιουργικότητά του απο τον καταναγκασμό της καθημερινού αγώνα για επιβίωση.
Μπορεί στο μέλλον να γράψω κάτι παραπάνω, γιατί είχε μερικές ωραίες ιδέες:
πχ ένα μελλοντικό μηχάνημα, που θα καταγράφει τις ελλείψεις στο ψυγείο σου, θα κάνει αυτόματα παραγγελίες από το σουπερμάρκετ, και θα μπορεί και να μαγειρεύει και απλές συνταγές: πραγματική απελευθέρωση της νοικοκυράς.!
Αυτό έχει υλοποιηθεί είδη… Απλά το θέμα είναι πως κάποιος πρέπει να γεμίζει το ψυγείο και να ανανεώνει την λίστα ανάλογα με τις εποχές π.χ. Εκτός αν θες να τρως Καρπούζι τα Χριστούγεννα.
Η τεχνολογία είναι καλή, αλλά χρειάζεται operators που να την καταλαβαίνουν για να μην γίνεται βραχνάς. Κι αυτό μπορεί να γίνει μόνο όταν όλοι, από τον μανάβη έως την νοικοκυρά, έχουν την δυνατότητα να την χρησιμοποιήσουν.
Πρακτικά δεν το έχω δει να συμβαίνει πουθενά ακόμη.
O Δερτούζος λέει πολύ ωραία σε ένα σημείο «κάθε έξυπνη τεχνολογία, πρέπει να έχει ένα κουμπί «βγάλε το σκασμό». Επίσης πολλές φορές η τεχνολογία χρησιμοποιείται με τρόπο, που αντί να σου γλυτώνει χρόνο, σου τον τρώει, το οποίο είναι τελείως αντίθετο στο νόημα…
Ήδη από τώρα η τεχνολογική πρόοδος θα μας επέτρεπε πολύ λιγότερη εργασία. Αλλά αυτό θα σήμαινε εκατομμύρια ανέργων. ενώ ο καπιταλισμός χρειάζεται αγοραστές.
Αντίστοιχα στην Μαριναλέντα, για παράδειγμα στο ντοκυμαντέρ της σειράς το κουτί της Πανδώρας , αναφέρεται τον καιρό που η γη άνηκε στο Δούκα όλη η δουλειά στην τεράστια έκταση γης γινόταν από 3 εργάτες, και η υπόλοιπη από μηχανήματα, και πάρα πολύς κόσμος ήταν άνεργος. Τώρα εργάζονται στα κτήματα 2500 εργάτες περίπου, όλο το χρόνο και προσέχουν οι επενδύσεις, που θα κάνουν να μην επιφέρουν ανεργία.
Αυτό είναι μέτρο, που πρέπει να πάρουν από ότι φαίνεται, γιατί χρειάζεται να επιζήσουν εντός καπιταλισμού. Αλλά είναι προφανές, ότι για να απελευθερωθεί ο άνθρωπος, από την εργασία, πρέπει να γίνουν γενικότερες ανατροπές.
Όπως πολύ εύστοχα επισημαίνεις χρειάζονται ανατροπές στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.
Στα κτήματα της Μαριναλέντα θα μπορούσε κάλλιστα, αν υπήρχε η δυνατότητα, να μηχανοποιηθεί πλήρως η παραγωγή και απλώς τα έσοδα της πώλησης των προιόντων να διανέμονται στους κατοίκους οι οποίοι μπορουν να περνούν την ημέρα τους ζωγραφίζοντας, διαβάζοντας, ερευνώντας, κτλ κτλ
Αλλά δεν μπορούν να το κάνουν γιατί θέλουν να διατηρηθούν σαν ανοικτή κοινωνία αφενός μεν, αφετέρου δεν μπορούν να παράγουν αρκετά για όλους. Αν ήταν έτσι θα ερχόντουσαν όλοι να παίρνουν επίδομα στη Μαριναλέντα, οπότε πάλι θα ήταν όλοι φτωχοί. Οπότε το σύστημα τους, όποιος δουλεύει τρώει, είναι το μόνο, που μπορούν να κάνουν σαν αυτόνομη νησίδα.
Πάντως η συζήτηση μου θυμίζει λίγο το concept του Zeitgeist.
Σαφώς σε πρακτικό επίπεδο είναι έτσι οπως τα περιγράφεις, απλώς αφαιρετικά δανείστηκα την Μαριναλέντα ως παράδειγμα για το δικαίωμα στη τεμπελιά…
http://www.politikokafeneio.com/neo/modules.php?name=News&file=article&sid=7015
Είναι γεγονός ότι χρησιμοποιείται η λέξη «πιστεύω» με διαφορετικό περιεχόμενο, π.χ. εικάζω, επιθυμώ, ελπίζω κ.ά. Μεταξύ «πίστης» στο θεησκευτικό τομέα και γενικότερης χρήσης του όρου υπάρχει όμως μια τεράστια διαφορά: η θρησκευτική πίστη επιβάλλει (στους πιστούς) την παραδοχή τελείως εξωπραγματικών, αναπόδεικτων και αυθαίρετων θέσεων (τριαδικότητα, κρίνος, παρθενογένεση, θαύματα, ανάσταση…), ενώ η «πίστη» σε θέματα κοινωνίας αναφέρεται σε ελπίδα, πρόβλεψη, επιθυμία για κάτι που έχει ήδη γίνει τουλάχιστον μια φορά, κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει την πιθανότητα υλοποίησης, τα γεγονότα δεν αποκλείουν να γίνει κάτι, έστω για πρώτη φορά…
Και τελικά, η γνώση επιβεβαιώνεται σε κάθε περίπτωση από κάθε εχέφρονα άνθρωπο, η πίστη μπορεί να είναι (και είναι) κάθε μέρα διαφορετική και καθένας μπορεί να έχει τη δική του!
Η πρόθεση μου σε καμιά περίπτωση δεν είναι να υπερασπιστώ τη θρησκεία. Οι θρησκείες για μένα πέφτουν στην κατηγορία «οργανωμένα συστήματα πίστης». Δηλαδή υπάρχει κάποιο δόγμα, το οποίο μας υπαγορεύει ακριβώς τί πρέπει να πιστεύουμε, χωρίς καμιά προσπάθεια λογικής θεμελίωσης. Όποιος τολμήσει να πει κάτι διαφορετικό, ονομάζεται «αιρετικός» ή «άπιστος».
Χαρακτηριστική είναι η ταύτιση του διαλόγου με το διάβολο. Με τον διάβολο δεν πρέπει να πιάνεις συζήτηση, γιατί θα σε πείσει, όπως μας λέγαν οι θρησκευτικούδες στο σχολείο.
Επομένως καμία πίστη δεν έχουν στην δύναμη των επιχειρημάτων τους στην πραγματικότητα. Και όχι μόνο αυτό, αλλά αντιτιθέμενοι στο διάλογο, στην πραγματικότητα θέλουν να μας απομακρύνουν από την αλήθεια.
Αντιθέτως αυτό που θέλω να πω είναι ότι και ο πιο ταγμένος ορθολογιστής παίρνει κάποιες αξίες και πεποιθήσεις ως αυταπόδεικτες, και μάλιστα έχει δικαίωμα να το κάνει, μέχρι αποδείξεως του λάθους του, βεβαίως.
Όχι όμως καταφανώς παράλογες ιδέες: Γυναίκα μένει έγκυος μυρίζοντας κρίνο, γεννάει και συνεχίζει να παραμένει παρθένα, παρ’ ότι στα «ιερά βιβλία» αναφέρεται ότι είχε κι άλλα παιδιά… Κι αν κάποιες ιδέες του ορθολογιστή δεν έχουν αποδειχθεί ακόμα, είναι προς απόδειξιν και αξιοποιούνται για διευκόλυνση! Δεν αποτελούν δόγμα…
Όχι αλλά μπορεί να ερωτευτεί, να κάνει παιδιά, να γίνει χορτοφάγος, και άλλα «εμφανώς» παράλογα πράγματα 😉